Polskie przepisy przewidują możliwość złożenia wniosku o upadłość konsumencką przez oboje małżonków lub przez każdego z nich osobna. Ogłoszenie upadłości choćby jednego z małżonków powoduje powstanie rozdzielności majątkowej, a majątek wspólny wchodzi w skład masy upadłości. Ogłoszenie upadłości konsumenckiej ma zatem istotny wpływ na majątek wspólny małżonków. Czy ich dorobek można zabezpieczyć przed utratą?Planując złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej, małżonkowie powinni bardzo skrupulatnie i rozsądnie przeanalizować konsekwencje związane z podjęciem takiej decyzji. Wydanie przez sąd postanowienia o ogłoszeniu upadłości sprawia przede wszystkim, że majątek wspólny staje się masą upadłości, która przeznaczana jest na zaspokojenie wierzycieli pod nadzorem syndyka. Od tej chwili żadnemu z małżonków nie przysługuje prawo rozporządzania zgromadzonym przez nich dorobkiem.
Poza tym z dniem ogłoszenia upadłości pomiędzy małżonkami powstaje rozdzielność majątkowa, a próby dokonania jakiegokolwiek podziału majątku są niedopuszczalne. Dotyczy to przypadków, w których upadłość związana jest z małżonkiem będącym tak konsumentem, jak przedsiębiorcą.
Wniosek o złożenie upadłości – zgoda współmałżonka nie jest wymagana
Postanowienie o ogłoszeniu upadłości konsumenckiej wydawane jest przez wydział gospodarczy do spraw upadłości, który działa w strukturze sądu rejonowego. Obowiązujące przepisy przewidują, że odpowiedni wniosek wszczynający postępowanie o upadłość może zostać złożony wspólnie przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Skuteczność wszczęcia postępowania przez jednego z małżonków nie jest zależna od wyrażenia zgody przez drugiego współmałżonka.
Choć cała procedura dotyczy majątku wspólnego, przepisy nie przyznają małżonkowi uprawnienia, które pozwoliłoby skutecznie powstrzymać złożenie odpowiedniego wniosku o ogłoszenie upadłości przez drugiego z małżonków. Małżonek upadłego nie ma też statusu uczestnika postępowania. Tym samym pozbawiony zostaje on możliwości składania wyjaśnień, zażaleń na postanowienia sądu czy prawa wyjaśniania istotnych wątpliwości, które mogą mieć realny wpływ na majątek wspólny małżonków. Formalnie bowiem procedura upadłości konsumenckiej skierowana jest tylko i wyłącznie do jego współmałżonka, który jest niewypłacalny.
Wpływ ogłoszenia upadłości na stosunki majątkowe małżeńskie
Ustrój małżeńskiej wspólności majątkowej powstaje wraz z momentem zawarcia małżeństwa i zakłada współwłasność przedmiotów majątkowych nabytych przez małżonków w trakcie jego trwania, które stanowią jedną całość gospodarczą. Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe określa konsekwencje ogłoszenia upadłości w zakresie stosunków majątkowych małżeńskich. Pierwszy skutek uregulowany został w art. 124 ust. 1 pr. upadł., który stanowi, że „z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków powstaje między nimi rozdzielność majątkowa. Należy przez to rozumieć, iż dochodzi do sytuacji określonej w art. 53 § 1 Ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy.”
Wątpliwości interpretacyjne – czy cały majątek wspólny wchodzi do masy upadłości?
Kolejny skutek jest taki, że całość majątku wspólnego małżonków wchodzi w skład masy upadłości (art. 124 ust. 1 zdanie drugie). To konsekwencja bardzo surowa dla małżonka upadłego – z majątku wspólnego będą zaspokajane zobowiązania tylko jednego z małżonków. Mogą dotyczyć one również długów wynikających z działalności gospodarczej prowadzonej przez niewypłacalnego małżonka, chociażby „niewinny” małżonek nie przyczynił się do powstania zadłużenia.
Co gorsza, małżonek upadłego nie jest klasyfikowany w żadnej grupie wierzycieli z pierwszeństwem zaspokojenia. Jego status jest identyczny jak pozostałych wierzycieli – i to bez względu na to, czy dotyczy małżonka będącego konsumentem, czy przedsiębiorcą.
Na gruncie wspomnianej regulacji powstało wiele rozbieżności interpretacyjnych. Wątpliwości dotyczą sytuacji, w której upadłość ma związek z osobą fizyczną nieprowadzącą działalności gospodarczej. Dyskusja toczyła się wokół tego, czy w postępowaniu upadłościowym konsumenckim powinno się przeznaczać całość majątku małżonków na spłatę zobowiązań wobec wierzycieli. Niektórzy byli zdania, że nie można skierować egzekucji do całego majątku współmałżonków, jeżeli drugi małżonek nie wyraził zgody na powstanie zobowiązania. Przedstawiciele tego stanowiska odwoływali się do art. 41 § 2 k.r.o., który przy ustalaniu odpowiedzialności małżonka za zobowiązania zaciągnięte przez współmałżonka przewiduje badanie, czy zobowiązanie zostało zaciągnięte za jego zgodą.
Zważywszy jednak na przeważającą praktykę i wykładnię obowiązujących przepisów, trzeba uznać, że w przypadku upadłości konsumenckiej cały majątek wspólny małżonków stanowić będzie składnik masy upadłości. Okoliczność, że upadły małżonek nie prowadzi działalności gospodarczej, nie może wpływać na zakres jego odpowiedzialności wobec wierzycieli. W tym miejscu należy się odwołać do woli samego ustawodawcy – gdyby ten chciał wyłączyć stosowanie art. 124 ust. 1 zdanie drugie wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, przewidziałby to wprost jako kodeksowy wyjątek, podobnie jak ma to miejsce w sytuacjach określonych w art. 4912 ust. 1 pr. upadł.
Odpowiedzialność za zobowiązania współmałżonka rozciągać się zatem będzie na cały majątek wspólny, nawet gdy jeden z małżonków nie wyrażał zgody na zaciąganie długów przez drugiego ani nigdy nie miał statusu współdłużnika. Zasadne jest więc podejmowanie wszelkich działań mogących ochronić majątek małżonków, stanowiący często oszczędności ich całego życia.
Czy jeden małżonek może próbować ochronić majątek wspólny małżonków?
Nieuprawnione jest inicjowanie działań dążących do podziału majątku wspólnego małżonków, który ma stanowić masę upadłości. Współmałżonek upadłego nie jest jednak całkowicie pozbawiony możliwości ochrony swoich praw majątkowych.
Przede wszystkim małżonek ma prawo zgłosić sędziemu-komisarzowi wierzytelność w majątku wspólnym z tytułu swojego udziału. Na mocy art. 43 § 1 k.r.o. przyjmuje się, że udziały małżonków są równe, a tym samym roszczenie współmałżonka odpowiadać będzie połowie wartości majątku dorobkowego. Przy zgłaszaniu wierzytelności uprawniony małżonek powinien poddać szczegółowej analizie, czy może powołać się na art. 43 § 2 i 3 k.r.o., a zatem czy ma dowody, które mogą przemawiać za ustaleniem nierównych udziałów w majątku wspólnym. Tym sposobem mógłby bowiem doprowadzić do wykazania wierzytelności w kwocie wyższej niż równowartość połowy majątku wspólnego.
Poza tym z mocy prawa wyłączone z masy upadłości pozostają przedmioty służące prowadzeniu działalności gospodarczej oraz pracy zawodowej – również wtedy, gdy objęte są majątkową wspólnością małżeńską (art. 124 ust. 5 pr. upadł.).
Skutecznym środkiem ochrony może być też odpowiednio wcześniej zaplanowana i przeprowadzona procedura ustanawiająca rozdzielność majątkową. Ważność dokonanej czynności w przypadku upadłości konsumenckiej zależna jest jednak od upływu określonego czasu – rozdzielność majątkowa musi powstać pomiędzy małżonkami co najmniej dwa lata przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości. W przeciwnym wypadku będzie ona bezskuteczna i współmałżonek nie będzie mógł skorzystać z możliwości wyłączenia określonego majątku z masy upadłości.
Postępowanie o ogłoszenie upadłości konsumenckiej, mimo bardzo doniosłych konsekwencji dla majątku wspólnego małżonków, stanowi bardzo dobry sposób na rozwiązanie istniejących problemów finansowych. Trzeba jednak pamiętać, że postępowanie upadłościowe należy odpowiednio zaplanować, uwzględniając obowiązujące przepisy i opierając się o doświadczenie w prowadzeniu takich postępowań.
Autor: radca prawny Robert Nogacki
